Lễ hội đền Bà Triệu (làng Phú Điền, xã Triệu Lộc, huyện Hậu Lộc, Thanh Hóa) là một trong những lễ hội truyền thống - di sản văn hóa phi vật thể vô cùng quý giá của nhân dân trải qua nhiều thế hệ.
Hằng năm, từ ngày 19 đến 24.2 Âm lịch, nhân dân và du khách thập phương lại đổ về dự hội với dân làng Phú Điền để tưởng nhớ Bà Triệu. Đây là một hoạt động văn hóa mang ý nghĩa “Uống nước nhớ nguồn”, tôn vinh khí phách anh hùng của hậu thế đối với Bà Triệu - nữ Anh hùng dân tộc của xứ Thanh.
Bà Triệu tên húy là Triệu Thị Trinh sinh ngày 2 tháng 10 năm Bính Ngọ (năm 226) tại vùng Quan Yên, quận Cửu Chân (nay là huyện Yên Định, Thanh Hóa). Bà là người dung nhan đẹp, ý chí kiên cường, giỏi võ nghệ, mưu trí hơn người. Cha mẹ mất sớm, Triệu Thị Trinh ở với anh trai là Triệu Quốc Đạt, một huyện lệnh có lòng yêu nước, thương dân. Năm 18 tuổi, bà cùng anh dấy binh khởi nghĩa chống lại ách đô hộ của nhà Ngô với câu nói lưu truyền sử sách: “Tôi muốn cưỡi cơn gió mạnh, đạp bằng sóng dữ, chém cá kình ở Biển Đông, đánh đuổi quân Ngô, giành lại giang sơn, cởi ách nô lệ, chứ không muốn khom lưng làm tì thiếp cho người”.
Cuộc khởi nghĩa đã giành được nhiều thắng lợi, làm “chấn động Giao Châu”, là nỗi khiếp sợ của giặc, uy danh của Bà Triệu và nghĩa quân đã khiến giặc Ngô phải thốt lên rằng: “Vung tay đánh cọp xem còn dễ, đối diện Bà Vương mới khó sao”. Trước sự lớn mạnh của nghĩa quân, năm Mậu Thìn (năm 248) triều Đông Ngô đã phải cử viên tướng Lục Dận - người có nhiều kinh nghiệm chiến trường, giữ chức Thứ Sử Giao Châu chỉ huy một đạo quân hùng mạnh gồm 8.000 quân sĩ, có cả chiến thuyền yểm trợ tiến vào nước ta để đối phó với khởi nghĩa Bà Triệu.
Sau nhiều tháng vây hãm căn cứ chỉ huy cuộc khởi nghĩa tại núi Tùng ở thôn Bồ Điền (nay thuộc làng Phú Điền, xã Triệu Lộc huyện Hậu Lộc) với hàng chục trận đánh đã diễn ra, nhưng giặc Ngô vẫn không đánh bại được nghĩa quân. Cuối cùng quân Ngô đã dùng mưu kế thâm hiểm để đối phó nghĩa quân, để giữ khí tiết anh hùng, Bà Triệu đã tuẫn tiết hy sinh trên đỉnh núi Tùng. Sau khi mất, tương truyền Bà đã hiển thánh để phù dân, giúp nước.
Để tưởng nhớ và tôn vinh vị nữ tướng anh hùng, nhân dân ta đã xây dựng đền thờ Bà Triệu trên núi Gai thuộc xã Triệu Lộc, huyện Hậu Lộc, Thanh Hóa. Ngay gần khu vực đền là lăng Bà Triệu trên núi Tùng, nơi bà hy sinh và đình Bà Triệu ở làng Phú Điền. Ba di tích này đã tạo thành một quần thể tam giác vững chắc: Đình - lăng - đền, được bảo vệ, giữ gìn nguyên trạng với các kiến trúc truyền thống có nguyên mẫu từ thế kỷ XVIII. Hằng năm, vào tháng 2 Âm lịch, nhân dân lại tổ chức lễ hội để tưởng nhớ công lao của Bà. Theo các cụ cao niên ở làng Phú Điền, lễ hội diễn ra trên một không gian rộng theo quy trình đền, lăng, đình. Các điểm di tích ấy đều diễn ra tế lễ với nghi thức trang trọng, vừa truyền thống vừa kết hợp với lễ hội đương đại. Riêng tại đình làng Phú Điền tổ chức nghi thức hội “Ngô - Triệu giao quân”. Tại đền Bà Triệu chủ yếu là tế lễ, như rước kiệu, tế nữ quan. Ngoài các nghi thức lễ trên còn có lễ Mộc dục. Đây là một nghi thức lễ được nhân dân địa phương rất chú ý, thận trọng, chọn ngày tốt để hành lễ, thường là ngày 18, 19 tháng 2 Âm lịch ở cả hai nơi đền và đình làng, do ông từ cả và ba ông từ phụ chịu trách nhiệm.
Tiếp đó là tế Phụng Nghinh. Tế Phụng Nghinh là thủ tục mời Vua Bà cùng lục bộ triều đình, hội đồng các quan, thánh tổ bách gia về trong ngày húy kỵ Vua Bà, là ngày rất trang nghiêm và linh thiêng, thời gian tế nửa ngày. Việc rước bóng là một nét độc đáo trong lễ hội Đền Bà Triệu, trong ngày chính hội là một thể thức hết sức quan trọng, người ta đặt bát hương Vua Bà lên kiệu cùng với hộp tư trang, đĩa trầu cau và chọn tám chàng trai đức độ, mặc áo đỏ cộc tay, thắt lưng mầu đỏ, đầu chít khăn đỏ, quần trắng, chân đất để khênh kiệu. Đoàn rước đông người tham dự sẽ rước từ đền chính đến lăng rồi về đình làng. Đến lăng, kiệu được đặt trên giá đỡ và làm thủ tục nghi thức khấn đức Bà, nhân ngày húy kỵ, để tưởng nhớ công ơn của Bà với dân, với nước. Đoàn cử hành về đình làng, kiệu, bát hương bóng Bà đặt giữa đình và tiếp tục tế lễ một ngày một đêm gồm các tế yên vị, tế tam sanh. Sau đó đoàn rước tế theo lộ trình về đình chính để làm lễ.
Ngoài phần lễ thì trong phần hội không có trò diễn dân gian mà chỉ có hội trận tại đình làng Phú Điền, đây là linh hồn của các hoạt động lễ hội, bởi nó khơi dậy, liên tưởng đến hào khí chống quân Ngô của Bà... Ngoài các hoạt động truyền thống vốn có, còn có thêm nhiều nội dung phong phú như: Thi đấu vật, leo dây, thổi cơm thi, đánh cờ tướng, văn nghệ quần chúng, thi nấu ăn, thi đấu các môn thể thao (bóng chuyền, bóng đá)...
Những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của di tích Đền Bà Triệu còn lại cho đến ngày nay là tài sản văn hóa vô giá của nhân dân Thanh Hóa và của cả dân tộc cần được quan tâm bảo vệ và phát huy. Với những giá trị đặc biệt đó, năm 2014, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt cho di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật Khu di tích Bà Triệu. Đây là sự thể hiện sinh động của các chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước ta về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc nói chung, di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật Khu di tích Bà Triệu của tỉnh Thanh Hóa nói riêng.
Theo kế hoạch, lễ kỷ niệm 1770 năm ngày mất Anh hùng dân tộc Triệu Thị Trinh và Lễ hội Bà Triệu năm 2018 được tổ chức với quy mô cấp tỉnh, tại Khu di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật đền Bà Triệu (xã Triệu Lộc, huyện Hậu Lộc). Lễ hội diễn ra trong 3 ngày: mùng 5, 6 và 7.4.2018 (tức ngày 20, 21 và 22.2 năm Mậu Tuất). Chính lễ ngày 7.4 (tức 22.2 năm Mậu Tuất) gồm 2 phần: Phần lễ với các nghi thức tế lễ, rước kiệu và dâng hương tại đền thờ, khu lăng mộ Bà Triệu và đình làng Phú Điền; phần hội gồm chương trình nghệ thuật và các trò chơi, trò diễn dân gian đặc sắc.
Lễ kỷ niệm 1770 năm ngày mất Anh hùng dân tộc Triệu Thị Trinh và lễ hội Bà Triệu năm 2018 là sự kiện văn hóa lớn của tỉnh Thanh Hóa, nhằm tôn vinh công lao của Anh hùng dân tộc Triệu Thị Trinh. Đồng thời giới thiệu, quảng bá những giá trị văn hóa, kiến trúc tiêu biểu, độc đáo của Di tích lịch sử đền Bà Triệu và những tiềm năng du lịch của tỉnh Thanh Hóa với bạn bè trong nước và quốc tế. Cũng trong khuôn khổ sự kiện, nhiều hoạt động văn hóa - văn nghệ đặc sắc đang được tổ chức như lễ hội Đền Nưa – Am Tiên; dâng hương, tế lễ và văn nghệ, thể thao tại xã Trung Thành (Nông Cống); tổ chức dịch vụ lữ hành, quảng bá du lịch Thanh Hóa và kết nối các tour du lịch trong và ngoài tỉnh với đền Bà Triệu; tổ chức triển lãm trưng bày với chủ đề “Thanh Hóa - miền di sản” tại di tích đền Bà Triệu...